Гомельская абласная следчая турма

Паводле акту СБК №4 ад 22.11.1944 «Аб катаваньнях, катаваннях і масавым зьнішчэньні немцамі савецкіх грамадзян у Гомельскай турме» пасля захопу г. Гомеля камандаванне нямецка-фашысцкіх акупацыйных войскаў стварыла абласную следчую турму, якая размясцілася па адрасе: вул. Савецкая, 73 (у цяперашні час у раёне вул. Кніжная, 1А).

У турме знаходзілася 4 корпусы, якія лічацца за рознымі карнымі органамі. Колькасць арыштаваных у карпусах даходзіла да 300 чалавек. У турму савецкія грамадзяне траплялі адразу альбо ж пасля некаторага знаходжання ў камерах папярэдняга зняволення «СД», «ГФП», «ГМ», палявой жандармерыі, Шуцпаліцыі і грамадзянскай паліцыі, а таксама з Габрэйскіх гета, з канцлагераў «СД» і лагераў ваеннапалонных.

Усе супрацоўнікі названых карных органаў падчас следства катавалі да страты прытомнасці і ўсяляк здзекаваліся над зняволенымі і асабліва над тымі, якія не давалі патрэбных карнікам паказанняў, пасля чаго вязні змяшчаліся ў карцэр. У карцэры зняволеных марылі голадам. З прычыны такіх невыносных умоў многія зняволеныя паміралі.

Турма была перапоўненая, у камерах зняволеным немагчыма было нават сядзець, не кажучы ўжо пра магчымасць адпачыць. Зняволеных кармілі дрэнна. Раніцай і ўвечары давалі па паўлітра баланды, якая складалася прыкладна з сталовай лыжкі вотруб'я, разведзеных вадой. Давалі таксама на дзень 200 грам хлеба, які складаўся з грачанай шалупіны і вотруб'я.

Прагулкі зняволеным не ўладкоўваліся. Зняволеных у лазні не мылі. З прычыны антысанітарыі ў камерах было брудна, вошы поўзалі прама па падлозе, сярод зняволеных распаўсюджваліся тыф і дызентэрыя.

Медыцынскай дапамогі зняволеным не аказвалася. Для застрашвання зняволеных допыт і катаванні асобных арыштаваных рабіўся на ўсеагульным аглядзе ў двары турмы, частку зняволеных Публічна пакаралі смерцю.

Усяго праз зняволенне ў турме прайшлі дзясяткі тысяч савецкіх грамадзян, якія лічацца за рознымі карнымі органамі («СД», «ГФП» і інш.), большая частка з якіх загінулі, не вытрымаўшы катаванняў і збіванняў, альбо былі павешаны або расстраляныя.

З турмы людзей вывозілі на грузавых аўтамабілях у два месцы, дзе іх знішчалі: на 9 км.Чарнігаўскай шашы, за Нова-Беліцай; на 3-4 км. Рэчыцкай шашы, у невялікім лесе каля в. Давыдаўка Гомельскага раёна, на адлегласці прыкладна 250-300 метраў ад правага боку дарогі. Глыбіня пахавання была невялікая, так як у летні час 1943 года стаяў моцны трупны пах.

Пачынаючы з 23 верасня 1943 года выраблялася масавае вынішчэнне зняволеных, якое дасягнула свайго піку за два тыдні да адступлення немцаў, прычым некалькі сотняў зняволеных расстралялі непасрэдна ў двары турмы.

Непасрэдна на тэрыторыі турмы і на прылеглай да яе тэрыторыі расстраляна і пахавана некалькі сотняў савецкіх грамадзян. Пры гэтым у двары турмы ў двух вялікіх ямах (першая яма размяшчалася каля плота і сцены турмы, другая яма - памыйная) расстраляна і пахавана не менш за 200 савецкіх грамадзян. Паводле акту аб эксгумацыі ад 06.01.1944 трупы 31 вынятых савецкіх грамадзян перапахаваны ў брацкай магіле на сялянскім могілках, трупы чацьвярых падпольшчыкаў перапахаваныя ў парку г. Гомеля па вул. Савецкай, пасля астанкі перанесены ў брацкую магілу на плошчы працы.

Перад адступленнем з горада нямецкіх войскаў будынак турмы разам з вязнямі, якія заставаліся ў ёй, быў узарваны.